Bitki böyüməsi tənzimləyiciləri olaraq da bilinən bitki hormonları, çiçəkləmə, böyümə, kök inkişafı, yarpaqların, gövdələrin və digər orqanların bükülməsi və ölməsi, gövdə uzanmasının inhibə edilməsi və ya irəliləməsi, meyvələrin rənglənməsi, yarpaqlama və yarpaq tökülməsinin qarşısının alınması kimi bir çox fizioloji hadisəyə təsir edən və bitkilərin özləri tərəfindən istehsal olunan kimyəvi maddələrdir. Verdikləri üstünlüklərə görə, hormonlar hətta iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin kənd təsərrüfatında da istifadə olunur.
Bitki böyüməsi tənzimləyicilərindən bəhs edildikdə, Oksinlər, Gibberellinlər, Sitokininlər, Etilen və İnhibitorlar ağla gəlir. 5 qrupda toplanan BGD bitkilərdə müxtəlif reaksiyalara səbəb olur.
- 1. Oksinlər
- Kök inkişafına kömək edirlər.
- Yan qönçələrin daha yavaş inkişaf etməsinə imkan verir.
- Çiçəklərin meydana gəlməsini, meyvə verməsini və inkişafını təşviq edirlər.
- Oksinlər daldırma yolu ilə şlamların köklənməsi üçün istifadə olunan bir çox birləşmənin təsirli tərkib hissəsidir.
- 2. Gibberellinlər
- Hüceyrələrin bölünməsi və uzanması,
- Toxumda hərəkətsizliyin pozulmasını və cücərməsini sürətləndirirlər.
- Gibberellic Acid (GA3), mandarin və klementində meyvə yığımını artırmaq və toxumsuz üzümdə meyvə ölçüsünü artırmaq üçün istifadə olunur.
- 3. Sitokininlər
- Digər hormonlardan fərqli olaraq həm bitkilərdə, həm də heyvanlarda olur.
- Hüceyrə bölünməsini təşviq edir və toxuma mədəniyyətindən bitkiləri inkişaf etdirmək üçün istifadə olunan steril mühitlərdə baş verir.
- BGD qarışıq mühitində daha çox sitokinin və daha az oksin varsa, toxuma mədəniyyəti daha çox tumurcuqlar əmələ gətirir. Əks təqdirdə daha çox kök inkişafı meydana gələcək.
- 4. Etilen
- Öz başına ayrı bir qrup təşkil edir və qaz halındadır.
- Yetişməyi təşviq edir, defoliasiyaya səbəb olur.
- Bitki stress altında Etilen istehsalını artırır və ən çox Etilen bitki həyatının son mərhələsində olur. Payızda yarpaq toxumalarında etilen artımı da yarpaq düşməsinin bir səbəbidir.
- Etilen meyvə yetişməsində də istifadə olunur (məsələn, yaşıl banan, erkən və homojen məhsul yığımı üçün pomidor yetişdirəndə).
- 5. İnhibitorlar (böyümə inhibitorları və böyüməni gecikdirənlər)
- Absisik turşusu (ABA) ümumi bitki böyüməsi inhibitorudur.
- Toxum cücərməsinə maneə törədir.
- Yarpaq, çiçək və meyvə tökülməsini gecikdirir və stomaların bağlanmasına səbəb olur. Yüksək konsentrasiyada olan bu xüsusiyyətə görə ABA quru dövrlərdə hüceyrələri qoruyur.
Hormon tətbiqlərində, digər kimyəvi maddələrdə olduğu kimi, qaydalara əməl etmədikdə və çox istifadə edilmədikdə həm istehsalçılar, həm də istehlakçılar üçün sağlamlıq baxımından bir risk, təhlükə və zərər ola bilər. Zaman-zaman bazarda və marketdə anormal formalı meyvə və tərəvəzlərə rast gəlmək olar. Bu cür anormallıqlara bəzən bitkilərin müxtəlifliyi, bəzən də bəzi zərərli növlərin qidalanma zədələnməsi səbəbiylə sıx hormonlar səbəb olur. İstehsalçıları heç bir kimyəvi analiz etmədən intensiv hormon istifadə etməkdə günahlandırmaq doğru yanaşma deyil. Bazarlarda və marketlərdə çox böyük meyvə və tərəvəzlərə də rast gəlmək mümkündür. Son illərdə tərəvəz və meyvə istehsalında məhsuldarlıq baxımından əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə edilmişdir. Yetişdirmə işləri ilə yüksək məhsuldarlığa malik, böyük ölçüdə, bazara uyğun, xəstəliklərə və zərərvericilərə qarşı davamlı olan tərəvəz və meyvə növləri istehsal olunur. “Böyük meyvə və tərəvəzlər”- hormonludur yanaşması da doğru deyil.